In dit Wat Werkt bij-dossier staan zowel feiten en cijfers over eenzaamheid in Nederland als kennis over wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid. In 2022 gaf bijna de helft (48,6 procent) van de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder aan zich eenzaam te voelen. Ongeveer 14 procent van hen voelt zich ernstig of zeer ernstig eenzaam. Het percentage van mensen dat zich eenzaam voelt, neemt gemiddeld toe met het ouder worden. Eenzaamheid komt voor onder alle leeftijdsgroepen. Tijdens de coronapandemie voelden ook veel jongeren zich eenzaam.

Download nu Wat Werkt bij de aanpak van eenzaamheid

Oorzaken

De oorzaken van eenzaamheid zijn in te delen in drie categorieën:

1. individuele oorzaken (bijvoorbeeld gebrek aan sociale vaardigheden of gezondheidsproblemen)
2. veranderingen in het sociale netwerk (levensgebeurtenissen zoals ontslag of scheiding)
3. maatschappelijke oorzaken (zoals negatieve beeldvorming over ouderen)

Preventieve aanpak

Eenzaamheidsexperts verwachten dat met een aanpak gericht op het voorkomen van eenzaamheid meer winst is te behalen dan met een aanpak gericht op het verminderen van eenzaamheid. Een duurzame, preventieve aanpak van eenzaamheid moet op drie niveaus worden ingestoken:

• inzetten op beschermende factoren bij mensen zonder bekende risicofactoren of eenzaamheidsgevoelens om te voorkomen dat zij risicofactoren ontwikkelen;
• ondersteunen van mensen met risicofactoren voor het krijgen van eenzaamheidsgevoelens om te voorkomen dat zij eenzaamheidsgevoelens ontwikkelen;
• inzetten op het voorkomen van verergering van de problematiek bij mensen met eenzaamheidsgevoelens. Hierbij is het cruciaal om eenzaamheid in een zo vroeg mogelijk stadium te signaleren en bespreken.

Zeven werkzame elementen van eenzaamheidsinterventies

Uit onderzoek van Bouwman & Van Tilburg komen zeven werkzame elementen naar voren voor eenzaamheidsinterventies:

1. Zinvol bezig zijn. Iemand krijgt het gevoel zinvol bezig te zijn met een productieve activiteit of met vermaak.
2. Ontmoeten. Iemand heeft de mogelijkheid sociale interacties te hebben of nieuwe sociale contacten aan te gaan.
3. Praktisch ondersteunen. Iemand krijgt steun bij praktische zaken, en heeft daardoor het gevoel ingebed te zijn in een groter, zorgzaam verband.
4. Betekenisvol contact. Het gaat om regelmatig en duurzaam contact, waarin een vertrouwensband bestaat. Iemand ervaart een gevoel van herkenning en dat de ander er voor hem of haar is.
5. Sociale vaardigheden. Sociale vaardigheden zijn van belang bij het aangaan en onderhouden van sociale relaties. Met goede sociale vaardigheden kunnen mensen relaties diepgang geven, bijvoorbeeld door goed te luisteren en ondersteunende reacties te geven.
6. Realistische verwachtingen. Realistische verwachtingen over de mogelijke frequentie van contact, of over de snelheid waarmee een diepgaand of duurzaam contact ontstaat, voorkomt teleurstellingen. Dit voorkomt negatieve interpretaties van het sociaal gedrag van anderen: 'Ze willen mij niet.' Er ontstaat geen reden om zich sociaal terug te trekken. Met behulp van training of therapie krijgt men inzicht in de eigen denkpatronen en het eigen gedrag die tot negatieve gevoelens of ervaringen leiden. Er worden handreikingen aangeboden om positieve ervaringen op te doen en over teleurstellingen heen te stappen.
7. Betekenisvolle rol. Iemand die iets doet voor anderen krijgt het gevoel dat hij of zij van belang is en ertoe doet. Hij of zij is deel van een groter geheel. Iets doen voor een ander, of voor de samenleving, vergroot het zelfvertrouwen. Dat maakt iemand beter in staat om om te gaan met diens situatie.

Stappenplan

Bij het kiezen van een passende interventie kunnen organisaties die met eenzaamheid aan de slag willen de volgende stappen doorlopen:

1. Een analyse maken van de eenzaamheidsproblematiek: in welke mate kampen de inwoners met eenzaamheidsgevoelens en welke factoren veroorzaken dit? Op basis van de analyse kunnen de belangrijkste risicogroepen worden geformuleerd en wordt er een groep gekozen waarop de organisatie zich gaat richten.
2. Een analyse maken van de mogelijkheden en de motivatie van de betrokkenen. De aanpak van eenzaamheid heeft alleen kans van slagen als de deelnemers weten’, ‘willen’ en ‘kunnen’.
3. De oplossingsrichting bepalen en geschikte interventies in kaart brengen.
4. Geschikte interventies met elkaar vergelijken en kiezen (lettend op effectiviteit, mogelijke neveneffecten en kosten).

Belangrijke voorwaarden voor de uitvoering en borging van interventies

• intensieve samenwerking tussen organisaties die zich met de doelgroep bezighouden;
• aandacht voor de selectie en training van de coördinatoren en vrijwilligers die betrokken zijn bij de interventies, en doorlopende ondersteuning;
• gebruik van consistente en gedegen manieren om eenzaamheid te meten;
• continue steun aan en aanmoedigen van de deelnemers om te blijven deelnemen;
• flexibiliteit om de interventie aan te passen aan de doelgroep en de lokale omstandigheden.

Tools

Om de kennis uit dit dossier toegankelijk en toepasbaar te maken, heeft Movisie in samenwerking met gemeenten, universiteiten en hogescholen, verschillende praktische instrumenten ontwikkeld. Met de training ‘In gesprek over eenzaamheid’ en de ‘Online Verbetertool Eenzaamheid’ kunnen professionals en vrijwilligers die bezig zijn met projecten en initiatieven, hun aanpak vergelijken met beschikbare kennis over wat werkt. Deze en andere actuele tools staan op movisie.nl/eenzaamheid.

Zie hieronder ook de belangrijkste informatie uit het Wat Werkt-dossier in een handige infographic.

Deze publicatie maakt deel uit van een serie Wat Werkt bij-dossiers.