Binnen systeemgericht werken wordt gedrag in een bredere context geplaatst. Het is een manier van werken (Bronfenbrenner, 1989) dat wordt gebruikt om de complexe interacties tussen individuen, sociale systemen en de natuurlijke omgeving te begrijpen. Het laat zien dat mensen niet los staan van hun omgeving; ze worden beïnvloed door de omgeving en oefenen zelf ook invloed uit op de verschillende systemen waarin ze leven. Het systeemgerichte werken verbreedt de blik en kijkt naar meerdere factoren, die van invloed zijn op relaties en de interactie tussen mensen.

Systeemgericht werken bij (ex-)partnergeweld betekent dat huiselijk geweld benaderd én verklaard wordt vanuit het niveau van de cultuur, de maatschappij, het netwerk om het gezin heen, de omstandigheden in en rond het gezin, de interactie tussen mensen die veroorzaakt wordt door het geweld en het individu met zijn biologische context.

Een sociaal professional heeft in het werk te maken met verschillende lagen uit het systeem, te weten (1) de cliënt, (2) de ouders/opvoeders/broers/zussen (het subsysteem), (3) het gezin (het gezinssysteem), (4) de invloed van overige familieleden en (5) de omgeving (Nabuurs, 2007).

De feministische theorie

Dat de omgeving, zoals de maatschappij en de cultuur, van invloed is op het ontstaan en voortbestaan van huiselijk geweld, zien we terug in de feministische theorie. Deze theorie beschrijft dat geweld wortelt in genderrollen en machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Het niet voldoen aan vaststaande genderrollen en machtsongelijkheid kan leiden tot huiselijk geweld. Zo blijkt ook uit recent onderzoek. Hierin komt naar voren dat betaald werk van vrouwen niet altijd een beschermende factor is, maar juist ook kan leiden tot partnergeweld. Als partners een statusverlies ervaren, kan dat een trigger vormen in de relatie en aanleiding zijn voor huiselijk geweld. Hier spelen genderrollen een rol. Van mannen wordt verwacht dat zij de kost verdienen. Van vrouwen wordt verwacht dat zij parttime werken of thuis blijven om voor de kinderen te zorgen. Ook opvattingen in gezinnen over gender zijn van invloed op het voorkomen van huiselijk geweld. Uit onderzoek onder transpersonen blijkt dat transpersonen procentueel gezien vaak te maken hebben met geweld gepleegd door (stief)ouders en (stief)broers en -zussen. In de praktijk blijkt dat het niet accepteren van de genderidentiteit van transpersonen een belangrijke oorzaak is voor dit geweld. En uit cijfers van het CBS blijkt dat vrouwen een groter risico lopen om door de (ex-)partner te worden vermoord dan mannen. Mannen doden vooral uit jaloezie, bezitterigheid en angst voor verlating. Vrouwen doden hun (ex-) partner veelal uit zelfverdediging. Ook hier zijn opvattingen over genderrollen van invloed op het ontstaan en voortbestaan van huiselijk geweld. Zolang vrouwen als bezit van een mannelijke partner worden gezien, is er een legitimering voor (fataal) huiselijk geweld als er een (voornemen van een) scheiding kenbaar wordt gemaakt. Het blijkt dat als je je niet genderconform gedraagt als man of als vrouw, je meer risico loopt op geweld. 

Sociale en omgevingsinvloeden

Ook de theorie over sociale en omgevingsinvloeden kijkt bij geweldsproblematiek naar de invloed van de omgeving. Het wettelijk verankeren van de strafbaarheidsstelling van verkrachting in het huwelijk in 1991, is een voorbeeld hoe de omgeving van invloed is op het ontstaan en legitimeren van geweld. Uit onderzoek van Atria blijkt dat 13% van de bevraagde jongens vindt dat het slaan van zijn vriendin noodzakelijk kan zijn om respect af te dwingen. Deze opvattingen spelen een rol bij de legitimering en daarmee ook op het daadwerkelijk ontstaan van geweld. 

De dynamiek van geweld tussen personen

Als we kijken naar de interactie tussen personen, dan kijken we bij systeemgericht werken naar de dynamiek van geweld. Het is daarvoor noodzakelijk om feitelijk in beeld te brengen wie doet wat, wanneer, tegen wie en met welke impact. Maar ook achterliggende oorzaken zijn belangrijk. 

Oorzaken en risicofactoren in de interactie tussen personen

Uit onderzoek weten we dat zowel mannen als vrouwen zaken als vermoeidheid en verkeerde opmerkingen van hun partner noemen als trigger voor escalaties. Als we hier echter verder op inzoomen (Groen, 2020) en kijken naar dieper gelegen oorzaken, dan blijkt het volgende vaak een rol spelen:

• recht – onrecht: zich onrechtvaardig behandeld voelen 
• respect – disrespect: een gebrek aan respect ervaren 
• zorg – verwaarlozing: zich niet gezien, gehoord, begrepen voelen 
• macht – onmacht: slachtoffergedrag of autoritair gedrag vertonen.

Het is belangrijk om eerst in beeld te brengen hoe de interactie tussen de twee partners eruitziet. Er is een groot verschil tuss  en de dynamiek van situationeel geweld (‘common couple violence’) en intieme terreur.

Situationeel geweld

Situationeel geweld ontstaat vaak door verschillende stressfactoren, uit onmacht, door verlies van controle en regie. Het typeert zich door geweld dat alleen onder bepaalde omstandigheden of in bepaalde situaties voorkomt. Stressbevorderende factoren zijn bijvoorbeeld armoede, werkloosheid of verslaving. De oorzaak en ernst van het geweld verschilt per koppel. Het geweld kan incidenteel en licht van aard zijn, maar in bepaalde gevallen is het ook chronisch van aard. Dit is vooral het geval wanneer het geweld gerelateerd is aan externe factoren die leiden tot stress, zoals middelengebruik of het ontbreken van communicatievaardigheden. In de aanloop naar gewelddadige incidenten vindt daarnaast ook vaak een opbouw plaats. Aan de ene kant is er bij de pleger de opbouw van frustratie naar irritatie naar boosheid, woede en vervolgens razernij. Aan de andere kant is er bij het slachtoffer de opbouw van angsten; van waakzaamheid naar angst en uiteindelijk naar paniek. Eenmaal boven in de escalatieladder aangekomen, kunnen zowel plegers als slachtoffers niet meer reflecteren en emoties reguleren. Mensen schakelen over naar het instinctieve brein. Hier zijn nog drie instinctieve reacties mogelijk: vechten, vluchten of bevriezen (Groen, 2020). Als het patroon van geweld zich voortzet en steeds dieper ingrijpt in het leven van slachtoffers en plegers, dan zien we bij slachtoffers dat ze overleven en daarbij steeds verder vervreemden van eigen wensen, grenzen en behoeften. Een ervaringsdeskundige verwoordt dat als volgt: ‘Een slachtoffer verlegt voortdurend normen en grenzen om te overleven. Slachtoffers hebben dan ook vaak geen idee meer wat ze wel en niet kunnen accepteren. Door huiselijk geweld ben je volledig uit balans.’  

Intieme terreur

De dynamiek van intieme terreur gaat over het uitoefenen van controle en macht. Voornamelijk alleen mannen oefenen deze controle en macht uit. Het uitoefenen van controle en macht is een ernstige vorm van partnergeweld, dat kenmerkt zich door een patroon van jaloezie, controle en dwang. Dit kan zich uiten in het isoleren, vernederen, intimideren van de partner en het kan leiden tot ernstig fysiek geweld en seksueel geweld. Ook kan het gaan om controle van de financiën en het uiten van dreigementen (tegen het slachtoffer, de kinderen of huisdieren). Het gaat bij intieme terreur om een continu proces waarbij inbreuk gemaakt wordt op persoonlijke en vrijheidsrechten. De nadruk bij intieme terreur ligt op stelselmatig, intentioneel geweld door de ene partner, die zich doorgaans machtiger voelt dan de andere partner. Macht en controle worden gebruikt om de partner langdurig en ernstig te domineren. Het geweld dat gebruikt wordt, is doorgaans zeer ernstig, maar dit hoeft niet altijd. Soms is alleen de dreiging voldoende.

Het ‘Power and Control Wheel’ is ontwikkeld in Minnesota door slachtoffers van huiselijk geweld en geeft een beeld op welke terreinen het uitoefenen van controle en macht zich kan manifesteren. 

Plegers van intieme terreur

Bij intieme terreur is de pleger doorlopend uit op macht en controle. In een podcast van Sietske Dijkstra (2022) met Arno van Dam wordt de dynamiek van intiem terreur verder ontrafeld en komt er een beeld van plegers van intieme terreur naar voren. Arno van Dam vertelt in de podcast dat er niet één vorm van intieme terreur is, maar dat er meerdere plegerprofielen te onderscheiden zijn. Het gewelddadige gedrag, het patroon van controle en macht wordt daarbij gezien als een coping-strategie om achterliggende kwetsbaarheid te verbergen en te verhullen.

Borderline patroon

Bij een zogeheten ‘borderline patroon’ is de onderliggende kwetsbaarheid van plegers de angst voor verlating. Het controlerende gedrag is bedoeld om deze angsten niet te ervaren en verlating te voorkomen.

Narcistisch patroon

Bij het ‘narcistische patroon’ zie je allereerst dat mensen veel behoefte hebben aan bewondering en bevestiging. Maar zij zijn daarbij extreem gevoelig voor kritiek en kennen een grote gevoeligheid voor krenking. Hier zit vaak een grote onzekerheid onder; de zelfwaardering is laag.

Antisociaal patroon

Bij een ‘antisociaal patroon’ speelt wantrouwen in de ander én de buitenwereld een grote rol. De buitenwereld is vijandig en in deze ‘boze buitenwereld’ is het niet verstandig om zwakheid te tonen. Zwakheid moet verhuld worden en door controlerend en intimiderend gedrag wordt nauwlettend voorkomen dat anderen jouw zwakheid zien of laten zien. Het ‘antisociale patroon’ komt voort uit trauma (‘je kan niemand vertrouwen'), verwaarlozing (‘niet goed geleerd om emoties te herkennen’) of een harde straatcultuur waar survival of the fittest leidend is.

Psychopathie

Bij een laatste groep komt het antisociale gedrag voort uit psychopathie. Zij zijn impulsief en ervaren een emotionele kilheid. Om hun doel te bereiken zijn ze in staat tot ernstig en proactief geweld. 

Het systeem van professionals

Niet alleen slachtoffers en plegers bewegen zich in een systeem, ook de professional beweegt zich in een eigen systeem. Dit systeem bestaat uit verschillende niveaus en hier vindt voortdurende interactie en wisselwerking plaats. Denk bijvoorbeeld aan de invloed van verschillende wetten (participatiewet, Wmo) en gemeentelijke afspraken binnen het sociaal domein op het werk van professionals. Ook een bedrijfscultuur en het functioneren in een team zijn onderdeel van het systeem van de professionals. Vanuit het systeemgericht denken ontmoeten slachtoffers en plegers van huiselijk geweld dus ook het systeem van de professional.

Uit een artikel in Nieuw-Zeeland (Fanslow et al., 2019) komt naar voren dat daar het systeem niet is ontworpen voor de aanpak van huiselijk geweld.  Ook komt naar voren, dat het systeem van de aanpak van huiselijk geweld niet ontwikkeld is om rekening te houden met gelijktijdige sociale problemen die kunnen spelen. Het risico is dat zonder duidelijkheid over de onderlinge verbanden een poging om een deel van een complex systeem te repareren, te geïsoleerd plaatsvindt waardoor nieuwe problemen of onveiligheid veroorzaakt kunnen worden. 

Dit zien we (grotendeels) ook terug in Nederland. Met de komst van de visie  ‘gefaseerd samenwerken aan veiligheid’ worden gelukkig de onderlinge verbanden en oorzaken goed in beeld gebracht, waardoor er niet geïsoleerd één oorzaak aangepakt wordt. Maar er zijn in Nederland sterk gescheiden werelden. Er is niet alleen een onderscheid tussen de aanpak van kindermishandeling en de aanpak van (ex-)partnergeweld, maar ook tussen hulp en ondersteuning aan plegers, slachtoffers en kinderen. En hier zijn verschillende domeinen en organisaties bij betrokken. Denk aan het veiligheidsdomein, het zorgdomein, het sociaal domein, organisaties voor jeugd, welzijn, GGZ en bijvoorbeeld het onderwijs. Alle domeinen en organisaties hebben eigen regels en wetgeving, kennen eigen kaders, protocollen en afspreken en fungeren daardoor als aparte systemen. Het is regelmatig de vraag of professionals uit het ene systeem de professionals uit het andere systeem begrijpen. Slachtoffers en plegers worden daarnaast ook van het ene domein naar het andere domein verwezen. Gaan van organisatie naar organisatie. Ook voor hen wordt het regelmatig knap ingewikkeld. Het zorgt voor verwarring en/of machteloosheid. Het kan extra stress veroorzaken als slachtoffers en plegers niet goed begrijpen hoe het systeem werkt en door de bomen het bos niet meer zien. 

Professionals brengen opvattingen vanuit het eigen systeem mee

Het is belangrijk dat professionals zich realiseren dat zij hun eigen systeem meenemen naar de leefwereld van mensen. Niet alleen de manier waarop het professionele systeem is georganiseerd, maar ook eigen opvattingen en denkbeelden worden meegenomen. Uit onderzoek komt naar voren dat er stereotype beelden zowel van plegers als van slachtoffers zijn. Zo wordt er anders gekeken naar vrouwen dan naar mannen die geweld plegen. Er wordt sneller gedacht dat vrouwen geen pleger van geweld kunnen zijn, waardoor ze minder in beeld zijn. Huiselijk geweld door vrouwen is daarnaast anders van aard dan het geweld van mannen. Vrouwen pleger vaker verbaal of psychisch geweld dan fysiek geweld. Mannelijke slachtoffers blijken, net als vrouwelijke plegers, ook minder in beeld te zijn. Hier speelt mee dat er bij mannelijke slachtoffers veel schaamte is en er is een lage aangiftebereidheid. Maar tegelijkertijd speelt ook mee dat ze vaak niet geloofd of serieus genomen worden door de omgeving, zoals politie of hulpverleners. Binnen de aanpak van complexe echtscheiding zien we dat professionals ervan uitgaan dat ouders gelijkwaardig zijn en allebei een evenredig aandeel hebben in het tot stand komen van de complexe echtscheiding. Ook dit zijn opvattingen. Maar deze berusten op een misverstand. Huiselijk geweld gaat in veel gevallen bij intieme terreur ook na de scheiding door. De behoefte aan controle en dwang leidt dan tot voortdurende ondermijning van de ouderrol. Dit gebeurt door kwaad te spreken, door manipulatie, gaslighting of door te dreigen.

In al deze gevallen zijn de omgeving en de opvattingen van de professionals de bepalende factor, die geweld legitimeert of bagatelliseert. Hulpverlening wordt zo een trigger voor geweld, escalaties en victim-blaming. Dat blijkt ook uit het verhaal van een ervaringsdeskundige. Hij vertelt dat hij in zijn eigen geschiedenis professionals meermaals timide heeft zien afdruipen, omdat ze werden geïmponeerd en geïntimideerd door de pleger. Maar als professionals uit angst niets durven te zeggen, dan laten ze slachtoffers aan hun lot over.