Preventief werken in het sociaal domein is gericht op het voorkomen van problemen of, als ze zich al voordoen, ze te verkleinen of leefbaar te maken. In dit artikel leggen we uit hoe je als gemeenteambtenaar aan de slag kunt met preventie. Eerst kijken we naar de drie verschillende vormen van preventie, om vervolgens te kijken naar wat je aan preventie in de sociale basis kunt doen. We betrekken hierin het verminderen van chronische stress, als belangrijke risicofactor voor het bedreigen van gezondheid en welzijn.

Tekst door Wilco Kruijswijk

Vormen van preventie

In de vakliteratuur wordt vaak het volgende onderscheid gemaakt:

1. Primaire preventie

Primaire preventie gaat over het voorkomen dat er problemen bij niet-hulpbehoevende inwoners ontstaan. De interventies zijn gericht op het versterken van beschermende factoren, als er nog niets aan de hand is.

2. Secundaire preventie

Secundaire preventie speelt in situaties waar al signalen en risicofactoren aanwezig zijn. Interventies zijn gericht op risicogroepen; op het verminderen van de risicofactoren of op stabiliseren.

3. Tertiaire preventie

Tertiaire preventie gaat over situaties waar er al problemen bij inwoners zijn en waarin je herhaling, terugval of erger wilt voorkomen. De interventies richten zich op het tegengaan van negatieve gevolgen en het voorkomen van verergering van problematiek bij inwoners.

Preventie en chronische stress

Op zichzelf is stress niet verkeerd. Het is een normale reactie op een bedreigende situatie of een uitdaging. In feite helpt het ons om onszelf te beschermen tegen deze bedreigingen en helpt het ons ook om ons aan te passen aan de omgeving. Niks aan de hand, zolang je na de stress goed kunt herstellen. Langdurige, aanhoudende stress, met weinig tot geen ruimte voor herstel, noemen we chronische stress. Chronische stress kent veel verschillende oorzaken. Denk bijvoorbeeld aan armoede of schulden, het niet hebben van werk, wonen in een slechte woning of buurt, gevoelens van eenzaamheid of (meestal) een combinatie van factoren. Chronische stress kan grote gevolgen hebben voor de gezondheid, zowel fysiek als mentaal. Er is een verhoogde kans op hart- en vaatziekten, astma, diabetes of ernstig overgewicht. Maar ook een grotere kans om depressief te worden, in een burn-out te raken of een grotere kans op drugs- en alcoholgebruik en roken.

Deze gevolgen leiden niet zelden tot een vicieuze cirkel; door chronische stress wordt het lastiger om problemen aan te pakken en worden er meer ongezonde keuzes gemaakt, de problemen nemen daarmee toe en ook de stress. Zo ontstaat een negatieve spiraal en de gezondheid neemt af.

Sommige groepen hebben een grotere kans op chronische stress of ervaren (meer) chronische stress. Met name bij groepen met een lage sociaal-economische status (SES) is dit het geval. Pharos berekende dat zo’n 21 procent van mensen met een lage SES lijdt aan chronische stress, angst of depressie, tegenover 9 procent bij mensen met een hoge SES. Juist hierom is het van belang om bij preventie in de sociale basis aandacht te hebben voor stressreductie en waar kan te voorkomen dat chronische stress ontstaat.

Preventie in de sociale basis

Van een sterke sociale basis gaat op zichzelf al een preventieve werking uit. Sterke netwerken, waarin mensen elkaar steunen, bieden veerkracht en vitaliteit om mogelijke problemen voor te zijn en uitdagingen aan te kunnen. Het versterken van de sociale basis maakt deze preventieve werking groter. Dit kan bijvoorbeeld door het faciliteren en ondersteunen van bewonersinitiatieven en het mogelijk maken van onderlinge ontmoeting en hulpuitwisseling in buurt of wijk. En ook bijvoorbeeld door het stimuleren van mantelzorg en het tijdig ondersteunen van mantelzorgers. Bekijk ook eens het magazine COLLECTIEF over bewonersinitiatieven en samen werken aan buurten en wijken. En lees hier over het gespreksmodel sociale basis.

Een sterke sociale basis, en preventie daarbinnen, bereik je door te werken aan de vier voorwaarden voor sociale kwaliteit: sociaal-economische zekerheid, sociale inclusie, sociale cohesie en sociale empowerment. Aan de hand van de aanpak van armoede en schulden laten we zien hoe dit in zijn werk gaat. Deze aanpak van armoede is vooral effectief wanneer er ook aandacht is voor gezondheid en stressreductie. En, zoals de vicieuze cirkel van chronische stress laat zien, neemt op haar beurt de gezondheid toe en stress af wanneer armoede en schulden aangepakt worden.

De eerste stap in preventie is om tijdig te signaleren welke groepen extra gevoelig zijn voor armoede en schulden. Dit kan op basis van wetenschappelijke kennis, maar ook door samenwerking met bijvoorbeeld energiebedrijven, woningcorporaties en zorgverzekeraars. Een andere route is via professionals die het ‘brede’ gesprek aangaan. Aandacht besteden aan domeinen die samenhangen met schulden en armoede, zoals chronische stress, draagt bij aan deze vroegsignalering. Tot slot zijn sommige groepen wantrouwig tegen de overheid. Sociale sportinitiatieven laten overtuigend hun meerwaarde zien door laagdrempelige toegang en het vertrouwen dat zij krijgen van mensen om hun zorgen te delen. Het vervolgens in contact komen met groepen die leven in kwetsbare situaties versterkt de sociale inclusie. In de volgende paragraaf bespreken we hoe je dit kunt realiseren.

Het doorbreken van de neerwaartse spiraal van armoede en slechte gezondheid vraagt vervolgens om een integrale aanpak. Uiteraard gaat het om de financiële situatie op orde te krijgen, maar evenzeer om het realiseren van goed wonen (ook een onderdeel van sociaal-economische zekerheid), maar ook met werken aan psychosociale problemen, een gezonde leefstijl, eventuele verslaving of problemen in de gezinssituatie (deze vallen onder sociale cohesie en sociale empowerment). Dit vraagt om een samenwerking tussen schuldhulpverlening, het sociale wijkteam, huisartsen en vrijwillige inzet. De gemeente speelt een initiërende en faciliterende rol bij het vormgeven van deze brede samenwerking. 

Aan de slag

Preventie in de sociale basis betekent daarom: versterken van de sociale basis combineren met vroegtijdig signaleren, contact zoeken met de doelgroepen en samen met hen en andere professionals, vanuit verschillende domeinen, aan de slag gaan. Dit vraagt bij preventie in de sociale basis om specifieke aandacht voor groepen die leven in kwetsbare situaties en die een hogere kans hebben op chronische stress. Pharos formuleert vijftal succesfactoren voor gemeenten om te komen tot effectief preventiebeleid, met daarin aandacht voor de aanpak van chronische stress.

1. Om te komen tot effectief preventiebeleid en een effectieve aanpak van chronische stress is een focus op deze kwetsbare groepen wenselijk. Zij weten vaak minder goed de weg te vinden om hulp in te schakelen en hebben bovengemiddeld vaak gezondheidsproblemen. Hoe je deze doelgroep kunt bereiken en betrekken lees je in de publicatie Inwoners in de hoofdrol en de checklist voor gemeenten. Voor het bereiken van sommige migrantengroepen is de inzet van sleutelpersonen een goede optie. Hoe je dat aanpakt lees je in de handleiding Samenwerken met sleutelpersonen in de gemeente.
2. Stimuleer een persoonsgerichte aanpak. Maatwerk met oog voor de complexe leefsituaties en gezondheidsproblemen bij deze groep.
3. Aangezien veel vraagstukken niet te herleiden zijn tot één specifieke oorzaak, is juist een integrale aanpak en samenwerking van belang. Enerzijds is er aandacht nodig voor het gedrag van mensen, anderzijds voor de fysieke én sociale omgeving waarin zij zich bevinden.
4. Betrek de doelgroep ook bij het vormgeven van het beleid. Hoe je beleid opstelt samen met de doelgroep lees je in de infosheet inclusief co-creëren. Zie hiervoor ook de artikelen over inwonersbetrokkenheid en ervaringsdeskundigheid. Photovoice is een praktische methode om inwoners aan de hand van eigen gemaakte foto’s hun verhaal te laten vertellen.
5. En ontwikkel het beleid ook met alle betrokken partijen: co-creatie met alle stakeholders. Maak hiervoor gebruik van het Kwaliteitskompas en lees ook het artikel over outcomegericht werken.

Heb je vragen over het GALA en het maken van beleid rondom de sociale basis? Neem dan contact op met Roos Scherpenzeel (r.scherpenzeel@movisie.nl).