De eeuwenoude binnenstad van Utrecht kent vele monumentale panden. In een van die panden is de Universiteit voor Humanistiek gevestigd, een onderwijsinstelling die  - haar naam wijst er al op – geïnspireerd is door het humanisme. Er is nauwelijks een betere plek te verzinnen voor een gesprek over menselijke kwetsbaarheid. Een fragiliteit die met de leeftijd toeneemt. Voor beleidsmakers is ouderdom zelfs synoniem voor kwetsbaarheid. Anja Machielse, bijzonder hoogleraar Empowerment van kwetsbare ouderen, acht een nuancering hier op zijn plaats. ‘In het leven van ieder mens doen zich bij tijd en wijle gebeurtenissen voor die tot verlies lijden. Op dat soort momenten zijn we allemaal kwetsbaar, ongeacht onze leeftijd. Het is wel zo dat de fysieke, cognitieve en sociale dimensies van de menselijke kwetsbaarheid zich met het schrijden der jaren opeenstapelen.’

Eenzaamheid is een veel besproken dimensie van kwetsbaarheid. Maar wat is eenzaamheid eigenlijk: een persoonlijk of een maatschappelijk probleem?

‘Vijftien jaar geleden, toen ik met onderzoek naar eenzaamheid onder ouderen begon, was de communis opinio dat het een privé-probleem betrof. Als mensen geen contact meer hadden met hun familie, vrienden en kennissen, dan lag dat vooral aan henzelf. Een typischer voorbeeld van een “blaming the victim” redenering is er nauwelijks te vinden. Bijna achteloos werd er toentertijd aan voorbij gegaan dat de maatschappelijke context heel bepalend kan zijn voor het überhaupt kúnnen aanknopen van contacten.’

‘Nog niet zo lang geleden was eenzaamheid nauwelijks een issue doordat de samenleving veel minder dynamisch en geïndividualiseerd was dan ze nu is. Zelf ben ik geboren en opgegroeid in Standaarbuiten, een klein dorp in West-Brabant. Als kind ging ik langs de deuren om kinderpostzegels te verkopen - iets waar ik overigens een enorme hekel aan had - en ik wist precies waar ik wel of niet moest aanbellen. Men wist wie ik was en andersom.’

‘De traditionele samenleving, waar iedereen gekend werd, bestaat niet meer. Daarvoor in de plaats is een sterk individualistische maatschappij gekomen waarin niet iedereen even goed zijn weg weet. Er bestaat een grote kloof tussen mensen - en dan heb ik het niet alleen over ouderen -  die in staat zijn dingen voor zichzelf te regelen, sociale contacten aan te gaan en ondersteunende netwerken op te bouwen en mensen die dat niet kunnen. Ging ongelijkheid eerst bij uitstek over geld en opleiding, nu gaat het óók over sociale competenties. Die zaken hoeven niet per se samen te gaan, geld en opleiding bieden geen vrijwaring van kwetsbaarheid in het algemeen of eenzaamheid in het bijzonder.’

Dat mensen met het klimmen der jaren steeds kwetsbaarder worden, zal niemand betwisten, maar de meningen zijn verdeeld als het gaat over de vraag of interventies soelaas kunnen bieden. 

‘Het is moeilijk om daar in het algemeen iets over te zeggen, kwetsbaarheid - eenzaamheid is daar slechts een uiting van - kan voortvloeien uit tekortschietende sociale vaardigheden, het verlies van een partner of de verschrompeling van het persoonlijke netwerk. Als je naar het bestaande aanbod van interventies kijkt, moet je constateren dat in zorg en welzijn nog steeds de neiging bestaat om,  met de beste bedoelingen overigens, van alles en nog wat op te zetten om kwetsbare ouderen te “helpen.” Vaak komt dit neer op het organiseren van laagdrempelige activiteiten die de pijn in het gunstigste geval enigszins verzachten. Maar, en dat is cruciaal, er zijn nu eenmaal geen interventies te verzinnen die te allen tijde tegemoetkomt aan de wijd uiteenlopende behoeften van kwetsbare ouderen. Alleen met maatwerk kunnen we ervoor proberen te zorgen dat ouderen, ondanks hun toegenomen kwetsbaarheid, kwaliteit van leven blijven ervaren.’

Moet ‘empowerment’ van ouderen deel uitmaken van dat gewenste maatwerk? 

‘Ja, althans voor zover het ouderen ondersteunt om zich te leren verstaan met hun toenemende kwetsbaarheid en ertoe bijdraagt dat zij volwaardig deel uit blijven maken van de samenleving. ’

‘Nee, als het gaat om empowerment in de klassieke, liberale opvatting waarbij de overheid ervoor zorgt dat de beperkingen die ouderen ervaren bij het behoud van hun zelfredzaamheid zo veel mogelijk worden opgevangen en gecompenseerd. Een dergelijke empowermentstrategie werkt niet: veel beperkingen die ouderen ervaren - zowel van lichamelijke als geestelijke aard - zijn immers onomkeerbaar. Daar helpen opvang en compensatie geen lievemoederen aan. Het is veel zinvoller om ouderen te ondersteunen bij het zoeken naar een modus om te leven met hun toenemende kwetsbaarheid.’  

Biedt een maatjesproject de door u bepleite ondersteuning? 

‘Voor Movisie heb ik het afgelopen jaar onderzoek gedaan naar de (vrijwilligers) maatjesprojecten van Humanitas. De titel van het rapport daarover - ‘Complexe Verwachtingen’ – geeft al aan dat op de vraag naar het nut van maatjesprojecten voor kwetsbare ouderen geen eenduidig antwoord mogelijk is. Uit mijn onderzoek blijkt onder meer dat mensen vaak in hun verwachtingen teleurgesteld worden. Teleurstellingen die bijvoorbeeld voortsproten uit de ongelukkige koppeling van een oudere die “zijn verhaal kwijt wilde” aan een maatje die “gezelligheid” wilde brengen.

Bekijk publicatie

‘Een goede matching veronderstelt dat een organisatie zowel zijn doelgroep als vrijwilligers heel goed kent. Hoewel het evident lijkt, is dat lang niet altijd het geval. Dat zie je met name bij de ondersteuning van kwetsbare migrantenouderen. Voor hen zijn er nauwelijks of geen maatjesprojecten. De belangrijkste reden daarvoor is dat de welzijns- en vrijwilligersorganisaties amper kennis hebben over de extra dimensies van kwetsbaarheid bij deze doelgroep. Denk daarbij aan een veel voorkomend dilemma bij migranten: heimwee naar het thuisland enerzijds en het verlangen om in de  buurt van de kinderen te blijven anderzijds. Bovendien zullen migrantenouderen uit schroom niet snel een maatje accepteren, zelfs al komt die uit eigen kring. Er valt kortom nog veel werk te verrichten.’

En wat moet er beslist nog meer gebeuren, als het gaan om ondersteuning van kwetsbare ouderen?

‘We zouden kunnen beginnen met de beeldvorming in de samenleving aan te pakken, die is nu niet heel positief over ouderen. Door voortdurend de kosten van de vergrijzing te benadrukken en de soms overdreven belangstelling voor problemen in verzorgings- en verpleeghuizen, krijgen ouderen de indruk alsof zij vooral een probleem vormen. In zo een situatie is het voor ouderen moeilijk om hun gevoel van eigenwaarde te behouden. Maar dat gevoel - dat ze er toe doen en dat ze worden gerespecteerd als volwaardige deelnemers aan de samenleving - is een absoluut vereiste voor ouderen om met hun kwetsbaarheid om te leren gaan. En ook wij - de jongere en nog niet zo oude Nederlanders – kunnen er profijt van hebben. Ook wij zijn ten slotte niet gevrijwaard van kwetsbaarheid, nu of straks.

Dit interview verscheen eerder in ons relatieblad Movisies. Wilt u Movisies gratis in uw brievenbus ontvangen? Meld u dan aan via het aanmeldformulier.