Kunst kan eenzaamheid doorbreken

Ongeveer 8% van de Nederlanders voelt zich erg eenzaam. Via kunst en cultuur kunnen ze in contact komen met anderen en hun zelfrespect hervinden. Dat blijkt uit acht succesvolle projecten in de gemeente Amsterdam. ‘Het gaat om het doorbreken van de neerwaartse spiraal.’

Het project van fotograaf Rik Moonen (Stadstrainers) ‘Mijn Amsterdam’ was een van deze culturele interventies. Dit succesvolle project richtte zich op dak- en thuislozen. Rik Moonen is kunstenaar en werkte voor het project samen met inloophuizen. Dak- en thuislozen werd gevraagd om foto’s te maken van wat zij waarderen in hun eigen leven. Zij kregen daarvoor een camera. Moonen: ‘Veel bezoekers van de inloophuizen hebben het gevoel er niet bij te horen. Ze hebben het idee dat hun verhaal niet zo interessant is. Deze negatieve gedachten bepalen hun zelfvertrouwen, ook in het aangaan van sociale contacten. We werken eraan dat mensen zich weer belangrijk en trots voelen.’

'We werken eraan dat mensen zich weer belangrijk en trots voelen’

De dak- en thuislozen maakten van de foto’s een boekje over zichzelf, dit leverde hen inzicht en overzicht op. Moonen: ‘Mensen kwamen uit de dagelijkse rompslomp, kregen weer een doel voor ogen. Ze ontdekten dat er meer is dan de dagelijkse shit. Je leert hen op een andere manier kijken naar hun leven.’ Het fotoproject biedt ook een middel om te verbinden met anderen. Moonen: ‘In de inloop hadden mensen nauwelijks contact met elkaar. Door het project kwamen ze met elkaar in gesprek over henzelf en elkaar.’

De neerwaartse spiraal van vereenzamen

Veel mensen voelen zich eenzaam. Zo geeft 39 procent van de Nederlandse bevolking van 19 jaar en ouder aan zich eenzaam te voelen. Ongeveer 8 procent van deze mensen voelde zich ernstig of zeer ernstig eenzaam. Eenzaamheid gaat over het missen van betekenisvolle contacten en het gevoel 'ertoe te doen'. Het raakt aan de kern van het menselijk bestaan. Iedereen krijgt er in zijn of haar leven mee te maken, bijvoorbeeld bij een verhuizing, een scheiding, verlies van werk of het overlijden van een naaste. Eenzaamheid is dus een persoonlijke ervaring die bij het leven hoort en waarmee je, met behulp van anderen, om moet gaan.

Eenzaamheid wordt een maatschappelijk vraagstuk wanneer mensen over een langere periode vereenzamen en in een neerwaartse spiraal terecht komen. Dit proces van vereenzamen verloopt in grote lijnen als volgt: iemand voelt zich eenzaam, zit niet lekker in zijn vel en trekt zich terug. De persoon ontwikkelt negatieve gedachten als: ik ben niets waard en kan niet met mensen omgaan. De eigenwaarde daalt en de persoon trekt zich nog verder terug. Omdat alledaagse problemen nauwelijks meer gedeeld worden en het gevoel van geborgenheid afneemt, stijgt het stressniveau en ontstaan er gezondheidsklachten.

Wat werkt

Wat werkt er in de aanpak van eenzaamheid? Jan Willem van de Maat, projectleider en expert op gebied van eenzaamheid bij Movisie: ‘Voor alle leeftijdsgroepen geldt dat aanpakken die werken aan het verminderen van negatieve gedachten, het meeste effect hebben. Meer effect dan bijvoorbeeld aanpakken gericht op ontmoeting of steun. Voor ouderen geldt dat groepsinterventies kunnen werken als ze een educatief element bevatten dat gericht is op het verbeteren van het sociale netwerk, denk bijvoorbeeld aan het leren nemen van initiatief.

‘Voor alle leeftijdsgroepen geldt dat aanpakken die werken aan het verminderen van negatieve gedachten, het meeste effect hebben'

Activiteiten die het gevoel van eigenwaarde en persoonlijke controle verbeteren zorgen voor een langdurig effect. Interventies zijn bovendien effectiever wanneer ouderen actief betrokken zijn bij de ontwikkeling en uitvoering ervan.’

Wie eenzaamheid wil verminderen doet er goed aan eerst goed na te denken over de doelgroep, op wie richt je je precies? En welke ondersteuning past het beste bij deze groep? Bij lichtere vormen van vereenzaming, bijvoorbeeld als iemand net is verhuisd, kun je denken aan het begeleiden naar sociale activiteiten zoals een zangkoor. Bij ernstigere vormen van vereenzaming  zie je vaak dat mensen zich verder hebben terug getrokken en sociaal onhandiger zijn geworden. Van der Maat: ‘Het gaat dan om het doorbreken van die neerwaartse spiraal. Bij zwaardere vormen van vereenzaming kan het bijvoorbeeld beter werken om mensen te begeleiden naar een maatjesproject of een project als Mijn Amsterdam waardoor iemand zijn eigenwaarde en sociale vaardigheden kan verbeteren. Projectontwikkelaars moeten dus goed van tevoren nadenken over wie ze nu precies willen bereiken, om welke vorm van vereenzaming het gaat en daar hun aanbod bij laten aansluiten.’

Een betere aanpak tegen eenzaamheid in drie stappen
Movisie ontwikkelde in samenwerking met de gemeente Amsterdam de Verbetertool Eenzaamheid. Met deze verbetertool ga je in drie stappen aan de slag om jouw project of aanpak van eenzaamheid nog beter te maken.

Kunst kan eenzaamheid doorbreken

Wat zijn werkzame factoren die kenmerkend zijn voor culturele interventies in de aanpak van eenzaamheid?

  • Doorbreken van taboe: Kunst helpt bij het doorbreken van het taboe op eenzaamheid. Het bespreken van eenzaamheid lucht op. Het Platform voor eenzaamheid, een collectief van kunstenaars, maakt met behulp van kunst eenzaamheid bespreekbaar. ‘Gedeelde smart is halve smart’ is het uitgangspunt. Zij zien dat professionals uit welzijn en zorg vaak denken dat mensen niet over eenzaamheid willen praten. Terwijl iedereen zich wel eens eenzaam voelt. Het taboe kan doorbroken worden. Creatieve vormen als muziek, dans, theater, schilderen of gedichten lenen zich goed om eenzaamheid bespreekbaar te maken.
  • Doorbreken neerwaartse spiraal: Het duurzaam doorbreken van de neerwaartse spiraal is belangrijk bij eenzaamheid en juist culturele interventies kunnen daarbij helpen. Je wilt dat mensen zich niet verder terug trekken in zichzelf, maar zich juist weer op een positieve manier ontwikkelen. Dat kun je doen door mensen te stimuleren zich weer opener op te stellen. Bij het Danspaleis bijvoorbeeld, herontdekken mensen dat het leuk is om weer te dansen, en dan openen ze zich weer. Bij het fotoproject ‘Mijn Amsterdam’ vertellen dak- en thuislozen weer over hun leven en zien ze ook de positieve kanten van hun leven.
  • Versterken eigenwaarde: Een andere belangrijke kenmerk van culturele interventies is serieus genomen worden als mens, waardoor de eigenwaarde wordt gestimuleerd. Bij het fotoproject ‘Mijn Amsterdam’ is een positieve, krachtgerichte benadering. Moonen: ‘Het doel van de foto’s en het boekje is dat je achter je eigen verhaal gaat staan, dat je dat kunt vertellen en ertoe doet. Dat er ook begrip is voor hun situatie. Jezelf waarderen en door anderen gewaardeerd worden.’ Dat culturele interventies vaak toewerken naar een presentatie of een voorstelling draagt ook bij aan het versterken van de eigenwaarde: je laat jezelf zien en wordt daarvoor gewaardeerd.

Gemeenten: investeer in culturele interventies

Culturele interventies  zijn vaak succesvol bij het doorbreken van eenzaamheid. Tussen de meest succesvolle experimenten bij de aanpak van eenzaamheid in Amsterdam zitten relatief veel culturele interventies. Zijn culturele interventies daarmee succesvoller? Van de Maat: ‘Van doorslaggevend belang is vaak wie de projecten uitvoert. Succesvolle aanpakken zijn vaak projecten van mensen die creatief en ondernemend kunnen denken, doordacht te werk gaan, bereid zijn om voortdurend te leren en bij te sturen en gebruik maken van creatieve middelen. Kunstenaars en creatievelingen hebben deze eigenschappen vaak. Alle reden dus om in culturele interventies te investeren.’

Kennis en ondersteuning
Movisie heeft ruime ervaring met het stimuleren van de verbinding tussen kunst en cultuur en welzijn en zorg. Movisie ondersteunt bijvoorbeeld bij de organisatie van lokale, regionale en landelijke Social Art Labs: bijeenkomsten waarin we alle spelers op het gebied van zorg, welzijn, kunst en cultuur bij elkaar brengen. Movisie biedt ook scholing en training aan professionals uit de kunst- en cultuursector én aan zorg- en welzijnsprofessionals en doet onderzoek.