Integraal werken: nog volop in ontwikkeling

De grote belofte van de decentralisaties was het integraal werken. Inmiddels is het een 'buzzwoord' bij zowel gemeenten als sociale professionals en komt het in vrijwel elk beleidsplan van werk en inkomen voor. Maar wat is integraal werken precies? Wat zijn de voordelen van integraal werken? Hoe wordt het toegepast in de praktijk? En wat is er nodig om dit verder te ontwikkelen?

Participatie-adviseur Sanneke Verweij (Movisie) heeft aan een drietal onderzoeken meegewerkt waarbij de integrale aanpak werd belicht. Zij vertelt over de belangrijkste lessen en conclusies.

Wat versta je onder integraal werken?

Integraal werken betekent dat er samenhang is in de aanpak tussen verschillende elementen. Een congruente aanpak, zoals we dat noemen. We kunnen daarbij twee aspecten onderscheiden:

  1. Vanuit het perspectief van de klant/burger: een samenhangende aanpak die aandacht heeft voor alle leefgebieden en alle vraagstukken waar de klant mee worstelt.
  2. Vanuit organisatorisch perspectief: professionals werken met elkaar samen en stemmen processen, werkwijze en expertise op elkaar af om tot een gezamenlijk plan voor de klant te komen.

Beleidsmatig staat integraal werken bij gemeenten hoog in het vaandel. In het domein van werk en inkomen ligt daarbij de nadruk op wat er op organisatorisch vlak moet gebeuren om meer samenhang in het aanbod te creëren, en blijft het eerste aspect vaak onderbelicht. Maar om de potentie van integraal werken te realiseren, zijn beide aspecten belangrijk.  

Wat zijn de voordelen van integraal werken?

Je kunt de klant beter helpen als er sprake is van een samenhangende aanpak waarbij aandacht is voor alle problemen van de klant, de samenhang daartussen en waarbij de behoeften van de klant leidend zijn. Op organisatorisch vlak kun je ervoor zorgen dat bureaucratische verkokering wordt tegengegaan en dat instellingen, hulpverleners en overheden met elkaar samenwerken in plaats van langs elkaar heen. Doel daarvan is dat klanten beter geholpen worden. De verwachting is dat integraal werken de dienstverlening op de lange termijn niet alleen effectiever, maar ook goedkoper maakt.

Je hebt samen met andere Movisie collega’s een kennissynthese werk en inkomen uitgevoerd. Kun je de context en de aanpak van deze synthese schetsen?

Movisie heeft op verzoek van ZonMw en de ministeries van SZW en VWS een kennissynthese uitgevoerd naar de aanwezige (wetenschappelijke) kennis op drie thema’s: methodisch werken, integraal werken en armoede/schulden. Het doel van deze kennissynthese was om vast te stellen welke kennislacunes er zijn op deze drie deelonderwerpen in relatie tot het domein werk en inkomen. Dit mede om de projectaanvragen binnen de call ‘Vakkundig aan het Werk’ goed te kunnen richten en beoordelen.

Wat zijn de belangrijkste conclusies en aanbevelingen uit de synthese?

Wat betreft integraal werken zijn er weinig interventies gevonden en is kennis over de effectiviteit daarvan beperkt. We zien dat de vraag naar effectiviteit van interventies met name wordt gesteld voor specifieke doelgroepen. Het meeste onderzoek is er over de interventies die gericht zijn op arbeidstoeleiding voor mensen met psychische problematiek. Er is nauwelijks onderzoek naar interventies die gericht zijn op de brede doelgroep van de Participatiewet. Er is sprake van een kennislacune. Verder onderzoek naar de effectiviteit van interventies voor de brede doelgroep van de Participatiewet is dus dringend gewenst. Het gaat daarbij om de vraag: wat werkt voor wie, wanneer en waarom?

'Werken vanuit het perspectief van de klant vraagt een mentaliteitsomslag van professionals'

Het belang van integraal werken staat in vrijwel alle gemeentelijke beleidsplannen. Waarom gebeurt het in de praktijk dan nog lang niet altijd?

Een van de belangrijkste obstakels is dat er voor integraal werken vanuit een tweetal wettelijke kaders, de Participatiewet en de Wmo, moet worden samengewerkt. Wetten die qua focus, definities, kaders van elkaar verschillen. Dat zorgt met name in de uitvoering voor dilemma’s: bijvoorbeeld rondom de verhouding tussen handhaving en hulpverlening. Daarnaast is er ook vaak sprake van verschillende gemeentelijke afdelingen die deze wetten uitvoeren, met verschillende organisatieculturen en prestaties waarop gestuurd wordt. Een dergelijke verkokering blijkt soms bijzonder taai te zijn.

Daarnaast vereist met name het werken vanuit het perspectief van de klant een mentaliteitsomslag van professionals. Om professionals tot een ingrijpende gedragsverandering te motiveren, heb je een manager of trekker met overtuigingskracht en drive nodig. Een dergelijk veranderingsproces kost veel tijd.

Wat is er nodig om integraal werken verder te ontwikkelen?

Zoals ik al aangaf zijn er verschillende elementen nodig om samenhang te ontwikkelen. We hebben wel onderzoek gedaan welke randvoorwaarden hierbij een rol spelen. In een tweetal publicaties, Werk en inkomen in integrale aanpakken en Arbeidstoeleiding in vijf Nederlandse gemeenten benoemen we een aantal randvoorwaarden en aanbevelingen. Hieronder volgen een paar voorbeelden:

1. Zoals hierboven al benadrukt: het perspectief van de klant moet leidend zijn
2. Een dergelijk perspectief vereist maatwerk. En maatwerk houdt weer in dat de professional:

  • voldoende tijd krijgt om klanten te begeleiden
  • de ruimte om zelf beslissingen te nemen en budgetten in te zetten
  • duidelijkheid over je rol en positie als professional
  • de vaardigheden heeft om een ander soort gesprekken te voeren
  • voldoende kennis heeft van verschillende levensdomeinen en van bewezen effectieve interventies

3. Op organisatieniveau moeten uitvoerende professionals de ruimte krijgen om te leren en te experimenteren. Eigenlijk moeten gemeenten en professionals in werk en inkomen vooral in de praktijk aan de slag gaan. Vanuit die praktijk en concrete casussen ervaringen uitwisselen en ontdekken waar je zoal tegen aanloopt. Daarbij is aandacht nodig voor de dilemma’s die professionals in de praktijk kunnen ervaren in de uitvoering van botsende wettelijke kaders.
4. De organisatie moet een vruchtbare samenwerking tussen collega’s en samenwerkingspartners stimuleren door bereikbaarheid, laagdrempeligheid, fysieke nabijheid en regelmatig face-to-face contact. Vooral als ze elkaar nog niet goed kennen.
5. Gemeenten en organisaties dienen het integraal werken op alle niveaus – beleid, organisatie, uitvoering - op samenhangende wijze te organiseren en faciliteren.

Het complete overzicht is in Werk en inkomen in integrale aanpakken (hoofdstuk 7) en Arbeidstoeleiding in vijf Nederlandse gemeenten (hoofdstuk 2) te vinden.

Met Village Deals aan de slag

In de praktijk wordt op verschillende manieren gewerkt aan de verdere ontwikkeling van integraal werken. Bijvoorbeeld vanuit het stimuleringsprogramma Village Deals van de VNG. Daarin krijgen elf kleine gemeenten (tot 50.000 inwoners) ondersteuning bij de ontwikkeling van vernieuwende en integrale aanpakken in het sociaal domein. Movisie onderzoekt deze Village Deals, zodat andere gemeenten daarvan kunnen leren. De focus bij dit onderzoek naar de Village deals ligt op de rol van wethouders en raadsleden: wat kunnen zij doen, en wat moeten ze laten, om de integrale ondersteuning van mensen en gezinnen met een hulpvraag te stimuleren? En hoe zorg je ervoor dat daarbinnen ruimte is voor de oplossingen van mensen zelf?