Omdat langdurige eenzaamheid kan leiden tot ernstige fysieke en mentale klachten voor de mensen met deze gevoelens, is het van belang dat er op gemeenteniveau een goede eenzaamheidsaanpak is. Binnen het GALA is de aanpak van eenzaamheid daarom onderdeel van de versterking van de sociale basis. Het doel van het GALA is om een stevige sociale basis neer te zetten door een beweging naar ‘de voorkant’ te maken, waarin meer aandacht is voor preventief werken. Binnen de lokale aanpak eenzaamheid worden mensen gestimuleerd om in hun eigen leefomgeving actief mee te doen, bijvoorbeeld samen tuinieren in een buurtmoestuin of het plaatsen van een buurtbankje. Op die manier werken ze ook aan een gezonde leefomgeving voor zichzelf en hun buurtgenoten. Dit draagt bij aan het voorkomen en aanpakken van eenzaamheid.

Tekst gaat door onder de video.

Wat is eenzaamheid?

Eenzaamheid is altijd een persoonlijke ervaring; niet iedereen in dezelfde situatie voelt zich eenzaam. Eenzaamheid wordt vaak gedefinieerd als het gemis aan betekenisvol contact met anderen. Het is belangrijk om te weten dat er onderscheid wordt gemaakt tussen drie verschillende vormen van eenzaamheid:

1. Sociale eenzaamheid

Sociale eenzaamheid is gekoppeld aan het gemis van betekenisvolle relaties met een bredere groep van mensen om je heen, zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten, mensen met dezelfde belangstelling en mensen om samen een hobby mee uit te voeren.

2. Emotionele eenzaamheid

Emotionele eenzaamheid ontstaat bij een sterk gemis aan een intieme relatie, zoals een emotioneel hechte band met een partner, familielid of hartsvriend(in) (De Jong-Gierveld & Van Tilburg, 2007).

3. Existentiële eenzaamheid

Existentiële eenzaamheid verwijst naar gevoelens van leegte, van verdriet en verlangen die voortkomen uit het gevoel van structurele afzondering als individu. Existentiële eenzaamheid wordt wel beschreven als ‘een verloren en zwervend gevoel, niet je plaats in het leven weten of een gevoel van zinloosheid’ (Jorna, 2012).

De oorzaken van eenzaamheid worden onderverdeeld in drie niveaus.

1. Persoonlijke oorzaak

Eenzaamheid kan een persoonlijke oorzaak hebben, denk bijvoorbeeld aan gezondheidsproblemen of een gebrek aan sociale vaardigheden.

2. Veranderingen sociaal netwerk

Ontstaan door veranderingen in het sociaal netwerk, denk bijvoorbeeld aan een verhuizing of het overlijden van een naaste.

3. Maatschappelijke oorzaken

Denk bijvoorbeeld aan sociale uitsluiting.

Los van de oorzaken blijkt uit onderzoek dat sommige groepen mensen meer risico lopen op het ontwikkelen van gevoelens van eenzaamheid. Eenzaamheid is vaak een uitkomst van onderliggende sociale problematiek zoals armoede, schulden, psychische kwetsbaarheid, ziekte, beperkte mobiliteit, ongeschikte woningen en overbelasting door mantelzorg (Van de Maat, 2019).

Waarom is inzetten op eenzaamheid belangrijk?

Iedereen kan zich op een punt in het leven eenzaam voelen. Dat is normaal en hoort bij het leven. Maar langdurige eenzaamheid kan leiden tot fysieke en psychische klachten. Denk bijvoorbeeld aan hart- en vaatziekten, depressies of vroegtijdige dementie. Ook weten we dat eenzaamheid samenhangt met voortijdig overlijden. Dit betekent dat wanneer eenzaamheid niet wordt aangepakt voordat het chronisch wordt, mensen meer gezondheidsrisico’s lopen. Zij doen dan ook sneller en een groter beroep op informele en formele zorg.

Eenzaamheid bestaat niet alleen bij ouderen, maar komt voor onder alle leeftijdsgroepen. Cijfers uit de gezondheidsmonitors van GGD, CBS en RIVM tonen aan dat gevoelens van eenzaamheid onder alle Nederlanders de afgelopen jaren toenemen. In 2012 voelde nog 39 procent van de volwassenen zich eenzaam. In 2022 was dit opgelopen tot 49 procent. Het percentage volwassenen dat aangeeft sterk eenzaam te zijn steeg van 8 procent in 2012 tot 14 procent in 2022. De toename in gevoelens van eenzaamheid is onder andere te verklaren door de dubbele vergrijzing, toename van eenzaamheid onder jongvolwassenen en de (nasleep van de) coronaperiode. In onderstaande figuur staat de verdeling van eenzaamheidsgevoelens naar leeftijd weergegeven in 2022.

 Bron: Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 GGD'en, CBS en RIVM

Als gemeente aan de slag

Om houvast te krijgen bij het maken en organiseren van een lokale aanpak eenzaamheid in beleid kun je gebruik maken van de Routekaart: Eenzaamheid van inwoners voorkomen en verminderen. In deze routekaart doorloop je verschillende stappen (oftewel routes) om de lokale aanpak eenzaamheid te organiseren én manieren om eenzaamheid te verminderen.

1. Verkenning

Deze eerste stap is belangrijk, omdat het inzicht geeft in hoe eenzaamheid eruitziet in jouw gemeente. Breng cijfers over eenzaamheid in kaart en ga hierover in gesprek. Wat zeggen deze cijfers? Heb hierbij ook oog voor groepen inwoners die niet zo zichtbaar zijn. Zie hierover bijvoorbeeld de publicatie Sociale behoeften van transgender en non-binaire jongeren.

2. Plan van aanpak

Na het in kaart brengen van eenzaamheid in jouw gemeente schrijf je een plan van aanpak op. Dit doe je niet alleen, maar samen met anderen belanghebbende organisaties én inwoners. Ook in het kader van het GALA is het belangrijk om over jouw beleidsterrein heen te kijken en het plan van aanpak integraal op te stellen. Het betrekken van inwoners met gevoelens van eenzaamheid geeft inzicht of je plannen aansluiten bij de leefwereld. Lees voor meer informatie Doorbreken van eenzaamheid: wat werkt volgens mensen die er ervaring mee hebben?

3. Commitment

Het creëren van commitment om het plan van aanpak uit te voeren is een belangrijke stap. Neem de betrokken wethouders mee, informeer het college van B&W en zorg voor voldoende tijd en middelen om aan de lokale aanpak eenzaamheid te werken.

4. Sterk netwerk

Samen kun je meer bereiken dan alleen. Stel jezelf als gemeente goed op in het lokale netwerk rondom eenzaamheid. Benoem een duidelijke projectleider of trekker van het thema, zorg ervoor dat je elkaar kent en regelmatig ziet én creëer mede-eigenschap bij het netwerk. Dit doe je op lokaal niveau. Maar ook landelijk bestaat er een sterk netwerk rondom eenzaamheid. Ga voor meer informatie, tools en handvatten naar Eén tegen eenzaamheid.

5. Monitoren en evalueren

Tot slot is het belangrijk om te meten of de lokale aanpak eenzaamheid werkt. Bepaal bij het plan van aanpak al hoe je dit gaat meten. Monitoren en evalueren kun je op elk moment doen. De uitkomsten van deze metingen vormen goede input voor bijsturen op het beleid. Voor meer informatie kun je terecht bij het artikel De aanpak van eenzaamheid monitoren en evalueren. Hoe doe je dat?

Manieren om eenzaamheid aan te pakken zijn het opzetten van een bewustwordingscampagne, preventie, signaleren en bespreken én ondersteunen en activeren. Meer informatie, inspiratie en tools vind je in de Routekaart: Eenzaamheid van inwoners voorkomen en verminderen.

Integraal werken rondom eenzaamheid

Eenzaamheid is een complex vraagstuk waarbij het belangrijk is te kijken naar andere (beleids)terreinen. Een integrale aanpak past het thema goed, omdat eenzaamheid vaak samenhangt met andere sociale problemen.

• Zo is er een link tussen de fysieke publieke inrichting en het leggen van sociaal contact. Lees hier meer over in het artikel Wat betekenen korte alledaagse sociale interacties voor ons welbevinden?
• Ook bestaat er een link tussen het geven van mantelzorg en het hebben van gevoelens van eenzaamheid. Lees daarvoor het artikel Jonge mantelzorgers en eenzaamheid: een dubbel taboe.
• Eenzaamheid onder jongeren staat een Kansrijke start - één van de doelen binnen het GALA – in de weg. Lees hier meer over eenzaamheid bij jongeren: Verkenning eenzaamheid onder jongeren: meer aandacht voor sociale en mentale gezondheid.

Heb je vragen over het GALA en het maken van beleid rondom de sociale basis? Neem dan contact op met Roos Scherpenzeel (r.scherpenzeel@movisie.nl).